Ο πολυπράγμων Δημήτριος Βικέλας γράφει το «Λουκή Λάρα» ως σημείο αναφοράς στην ιστορική τραυματική μνήμη για το 1821. Τα Απομνημονεύματα είναι τελικά έργα τραύματος;
Ο «Λουκής Λάρας» (1879) αποτελεί ένα sui-generis κείμενο με στοιχεία ηθογραφίας και ιστορίας. Παλαιότεροι μελετητές ενέγραφαν αυτό ως ένα δείγμα προρεαλισμού στη νεοελληνική λογοτεχνία και ως το έναυσμα για την παραγωγή ηθογραφικών έργων για τέσσερις δεκαετίες έως τη Μικρασία. Ωστόσο, ο εγκεκριμένος ελληνιστής Mario Vitti στην καλύτερη Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία, ο Vitti επισημαίνει ότι η νουβέλα του Βικέλα κλείνει ένα πρώτο κύκλο στα Απομνημονεύματα για τον Αγώνα του 1821.
Παράλληλα, το πέρασμα από το ιστορικό μυθιστόρημα στην ηθογραφία από το 1880 έως το 1920 περίπου, η μετάβαση από την παλαιά ιστορική προσέγγιση στη νέα ανθρωπογεωγραφική θεώρηση, αυτή η καινούρια ανθρωπολογική ματιά των γεγονότων του παρελθόντος, μας προσφέρει τη νατουραλιστική αλλαγή στη νεοελληνική λογοτεχνία.
Τα Απομνημονεύματα των Αγωνιστών του ΄21
Οι πολεμιστές ως αυτόπτες μάρτυρες της Επανάστασης, για παράδειγμα ο Παναγής Σκουζές, ο Ιωάννης Μακρυγιάννης και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, οι ίδιοι συγγράφουν άμεσα ο Παναγής Σκουζές το «Χρονικό της Σκλαβωμένης Αθήνας» (1841) ή έμμεσα δια υπαγορεύσεως ο ίδιος ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στο Γεώργιο Τερτσέτη τα «Απομνημονεύματα» του (1851) και ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης τα άμεσα γραμμένα από τον ίδιο «Απομνημονεύματα» (1907) που ανακαλύφθηκαν μόλις στον 20ο αιώνα. Οι ήρωες δίνουνε έναν τόνο ιστορικής καταγραφής γεγονότων επώδυνων, όσο τραυματικών.
Η περίοδος από το 1880 έως το 1920 είναι αναμφίβολα γόνιμη για το ηθογραφικό διήγημα αλλά και ανοίγει αργότερα το δρόμο για τη λογοτεχνία της Μικρασίας, ήτοι του τραύματος, με βάση την κατάθεση των Απομνημονευμάτων των αγωνιστών που έχουνε μόλις εκδοθεί. Η γραμμή διαδοχής στη λογοτεχνία είναι από τα τελευταία Απομνημονεύματα αμέσως μετά στα ιστορικά μυθιστορήματα που αναφέρονται στο τραύμα του 1922. Βλέπουμε λοιπόν ότι η συγκυρία των εποχών προσαρμόζει τα λογοτεχνικά είδη πρωθύστερα και σε κυκλικότητα. Η γενιά του ’30 ξεκινάει με την επιστροφή στα είδη μιας λογοτεχνίας, όπως της Παλιάς Αθηναϊκής Σχολής, λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Ποιος είναι ο Βικέλας;
Ο Δημήτριος Βικέλας (1835-1908) είναι λόγιος και έμπορος, με καταγωγή από τη Μακεδονία και την Ήπειρο, ο οποίος όμως μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, στην Οδησσό και στη Σύρο, όταν η Ερμούπολη ήτανε το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ελλάδας, που ως χώρα μετρούσε μόλις λίγα χρόνια.
Τη λογοτεχνική σφραγίδα του Βικέλα φέρει ένα πολυσχιδές έργο: μία πρώτη μετάφραση του θρησκευτικού δράματος Εσθήρ του Ρακίνα, η κυρίως μετάφραση του Σαίξπηρ κι ακόμη Ποίηση (Στίχοι), Διηγήματα (Ο Παπα-Νάρκισσος, Η Άσχημη Αδερφή, Ο Φίλιππος Μάρθας), Περιηγήσεις (Περί Σκωτίας), ένα μελέτημα για τη νεοελληνική λογοτεχνία στο Λονδίνο και για το Βυζάντιο αργότερα στην Αθήνα, αλλά και σύγχρονα ιστορικά έργα (Η Σύστασις του Ελληνικού Βασιλείου και τα Όρια αυτού) και φυσικά το ένα και μοναδικό αφήγημα, ο σημαντικός φιλολογικά «Λουκής Λάρας», που γράφεται στο Παρίσι, αλλά εκδίδεται στην Αθήνα σχεδόν ταυτόχρονα.
Ο Βικέλας επίσης στο Παρίσι ως ο μόνος Έλληνας με πυγμή σε ευρωπαϊκό έδαφος συμμετείχε στη διεθνή συνάντηση για τον αθλητισμό το 1894. Ο Δημήτριος Βικέλας υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, αλλά και ο άνθρωπος ο οποίος έφερε την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα (1896).
Ο «Λουκής Λάρας», το αφήγημα της Χίου
Η νουβέλα αυτή σε απλή καθαρεύουσα γλώσσα, πλείστη αρχαϊσμών, κυρίως συμβολίζει το αφήγημα του Νέου Ελληνισμού. Ο Χιώτης Λουκής από τη Σμύρνη όπου εργάζεται, αργότερα επιστρέφει στη Χίο το θέρος του 1821 γιατί οι πληθυσμοί της Μικράς Ασίας πάντοτε υπέφεραν όταν οι Έλληνες ξεσηκώνονταν στη Βαλκανική. Η Μεγάλη Σφαγή της Χίου το Πάσχα του 1822 βρίσκει τους Χιώτες απροετοίμαστους και μόνους (31 Μαρτίου – 15 Απριλίου 1822).
Οι σφαγές δεν έμειναν στο ναυτικό αποκλεισμό, αλλά ενάντια στην ενδοχώρα, οι Οθωμανοί αφάνισαν 30.000 ντόπιο πληθυσμό και άλλοι τόσοι εξανδραποδίστηκαν. Τα Μαστιχοχώρια όπου πολλοί κρύφτηκαν έγιναν σημείο για λεηλασία με μόλις 1.000 έως 2.000 Χιώτες να διαφεύγουνε με τα ελληνικά καράβια προς τα Ψαρά και τις Κυκλάδες. Ο Λουκής, alter ego του αφηγητή, ο πραγματικός Λουκάς Ζίφος διαφεύγει οικογενειακώς στις Σπέτσες κι έπειτα καταφεύγει στην Τήνο. Τελικώς, μετά τη δημιουργία του ανεξάρτητου κράτους (1821-1831) φεύγει για το Λονδίνο όπου μας αφηγείται ανάμεσα στα εγγόνια του, γέρος πια, τις αναμνήσεις μιας σκληρής ιστορικά νεότητας.
Ο Βικέλας δημιουργεί μια μυθιστορηματική αφήγηση πρωτότυπη με ένα θέμα, όπως η Σφαγή της Χίου, που όταν συνέβη συγκλόνισε τους Ευρωπαίους και όλο το διεθνές κίνημα του φιλελληνισμού. Στην τέχνη απεικονίστηκε από το Γάλλο φιλέλληνα ζωγράφο Eugène Delacroix στο διάσημο πίνακα «Η Σφαγή της Χίου» (1824), όπως επίσης αργότερα από τον Francesco Hayez στο πολύ σημαντικό έργο «Η Φυγή από τη Χίο» (1839).
Η μεταθεατρικότητα στο «Λουκή Λάρα»
Ως αφήγημα το έργο αυτό εμπεριέχει απότομες αποστροφές στον αναγνώστη, αρκετές φορές μέσα στο κείμενο, τεχνική ανοίκεια στην επαγγελματική λογοτεχνία. Το μοτίβο έρχεται από την αρχαία κωμωδία όταν ο Αριστοφάνης στην Παράβαση σπάει τη μεταθεατρικότητα και αλλάζει το χώρο βάζοντας την τέταρτη διάσταση: τον τοίχο του κοινού. Ο «Λουκής Λάρας» προσφέρεται για δραματοποίηση, κάτι που δεν έχει λάβει οστά στο θεατρικό γίγνεσθαι έως σήμερα, αλλά σύντομα αναμένεται, στο σανίδι από το σκηνοθέτη και καλλιτεχνικό διευθυντή Λευτέρη Γιοβανίδη στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, σε δραματουργική επεξεργασία του ιδίου και του Δημήτρη Πασσά με τον Μανώλη Μαυροματάκη στον ομώνυμο ρόλο. Η έντονη μεταθεατρική διάσταση αντανακλά τη συνειδητή επιλογή του Δημήτριου Βικέλα, το έργο αυτό να μείνει κτήμα στον Ελληνισμό τόσο ως λογοτεχνία όσο ως ιστορική αφήγηση. Η διφυής πρόθεση του Βικέλα να μας διδάξει προβάλλει τελικά στο ιστορικό παράρτημα στο τέλος της λογοτεχνικής αφήγησης, μια αναδιήγηση όλης της νουβέλας με μερικές αλλαγές στην πλοκή, όπως για το θάνατο του πατέρα του και για τη γνωριμία του με τη σύζυγό του, τη Δέσποινα.
Η σημασία του «Λουκή Λάρα» από τον Δημήτριο Βικέλα
Το εγχείρημα του Βικέλα αφορά στην ανασυγκρότηση ενός ραγιάδικου όσο πολυσυλλεκτικού έθνους σε οργανωμένο κράτος για πρώτη φορά στη διαχρονία του. Με εκτενείς παρεκβάσεις αναφέρεται στην ιστορία της ναυτιλίας των Ελλήνων και στις διαφορετικές εθνότητες που απαρτίζουν τον Ελληνισμό, λ.χ. στη ναυτική Ύδρα αλλά και στις Σπέτσες όπου οι αλβανόφωνοι πληθυσμοί εγκαταστάθηκαν μετά τη μεγάλη κάθοδό τους στη χερσόνησο του Αίμου από το 1325 έως το 1600 περίπου. Το βιβλίο θίγει σημαντικές πτυχές του ελληνικού έθνους από τη Μικρά Ασία έως τον ηπειρωτικό κορμό και κυρίως τη νησιωτική χώρα, παρουσιάζει ποικίλες άλλες πραγματικότητες και βάζει επί τάπητος τα ζητήματα της Διασποράς. Ο Βικέλας δεν ασχολείται με το διπλωματικό μέρος του Αγώνα για την Ανεξαρτησία, μόνο με τις επιχειρήσεις, και γι’ αυτό επιτυγχάνει να δώσει μία ανθρωπογεωγραφία του Αιγαίου και των δικτύων επικοινωνίας των νήσων στο βόρειο και κεντρικό Αιγαίο, αλλά και στις νησιωτικές Κυκλάδες με τα νησιά του Αργοσαρωνικού και την Αργολίδα.
Η Επανάσταση του Γένους, που ξεκίνησε αρχές της άνοιξης το 1821, πέτυχε αρχικά αφενός γιατί μόνο 10% των κατοίκων της Πελοποννήσου ήτανε Μουσουλμάνοι, αλλά κυρίως επειδή οι Οθωμανοί συγκεντρώθηκαν βορειότερα κοντά στα Γιάννενα προς την αντιμετώπιση του Αλή Πασά των Ιωαννίνων ο οποίος είχε δική του πολιτική και οικονομική γραμμή στη συλλογή των φόρων για την ελληνική επαρχία.
Ο «Λουκής Λάρας» κυκλοφορεί από το λογοτεχνικό – φιλολογικό περιοδικό «Εστία», το όχημα του νεοελληνικού διηγήματος το 19ο αιώνα αρχικά σε συνέχειες και αμέσως σε αυτοτελή τόμο το 1879 στην Ελλάδα. Την εικονογράφηση έκανε ο Θεόδωρος Ράλλης και η τιμή της αρχικής έκδοσης ήτανε 10 δραχμές. Ο «Λουκής Λάρας» έκανε συνολικά πέντε εκδόσεις, όχι ανατυπώσεις, αλλά νέες εκδόσεις έως το τέλος της ζωής του συγγραφέα (1879, 1881, 1891, 1892, 1904), άρα ήτανε ευπώλητος, και μεταφράστηκε πανευρωπαϊκά. Η Χίος τελικώς απελευθερώθηκε μετά από μακρά κατοχή (1566-1912) κατά τους Βαλκανικούς πολέμους από τις 11 Νοεμβρίου έως 21 Δεκεμβρίου 1912 – οπότε πια Χίος ελευθέρα.
